بررسي چند موقعيت

موقعيّت اوّل: دوران بحران و طرح انديشه اوّليه ولايتعهدي (خلافت)

همچنان كه در بحث طراحي ولايتعهدي گفته شد، مأمون هنگامي تصميم گرفت «خلافت مسلمين را به محلي كه خداوند قرار داده است، بازگرداند» كه خود در ( عيون اخبار الرضاعليه السلام ، 2/صلي الله عليه واله 38؛ تاريخ بيهقي، 191/1. )

شرايطي كاملاً بحراني قرار داشت. سپاه و لشكريان او رو به هزيمت گذاشته بودند و هرثمة بن اعين گريخته بود. مركز حكومت او؛ خراسان توسط صاحب السرير تهديد مي شد و عيسي بن ماهان سردار سپاه محمّد بن امين به قصد دستگيري او عازم بود، تا وي را به بغداد نزد امين برد و مأمون در انديشه پناهنده شدن به امير كابل بود.

( كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، 10/عليه السلام 21؛ اخبار الطوال، ص 441 - صلي الله عليه واله 43؛ تاريخ يعقوبي، 2/2 - 450؛ مروج الذهب، 391/2؛ عيون اخبار الرضاعليه السلام ، 391/2؛ تاريخ بيهقي، 192/1؛ بحار الأنوار: 12/صلي الله عليه واله 12 - 124. )

مأمون در چنين وضعيتي تصميم مي گيرد، حكومت و خلافت را به جايگاه اصلي آن كه حق اولاد عليّ بن أبي طالب عليه السلام است باز گرداند. خاستگاه مأمون در اين زمان بنابر اعتراف و اقرار خود كه «با نيّت پاك با خداي خود عهد كردم»، صادقانه به نظر مي رسد.