خراسان

خراسان در فارسي قديم به معني خاور زمين است. اين اسم در قرن اول اسلام برتمام ايالات اسلامي كه در خاور كوير لوت تا كوههاي هند واقع بودند اطلاق مي شد وبه اين ترتيب تمام بلاد ماوراء النهر را در شمال خاوري به استثناي سيستان وقهستان در جنوب شامل مي شود.

خراسان در زمان خليفه دوم وبه قولي در سال 29 هجري، هنگامي كه عثمان به خلافت رسيد توسط سپاه اسلام فتح شد در سال 29 هجري، عبد اللّه بن عامر ( تاريخ اعثم كوفي (الفتوح) ،ص 108، 109، 115، صلي الله عليه واله 11 ؛ بلاذري فتوح البلدان، (بخش ايران) ص 158)

مسير راهي را كه در فتح خراسان پيمود، از بصره تا مرو بود.اين خط سير (از بصره تا مرو) با مسيري كه حضرت علي بن موسي الرضاعليه السلام در 1عليه السلام 1 سال بعد مي پيماد تشابه زيادي دارد، اعثم كوفي در الفتوح مي نويسد:

هنگامي كه ماهك بن شاهك در فارس سر به شورش برداشت، عثمان، عبد اللّه بن عامر را با سپاهبانش روانه فارس كرد ودستور داد از آن جا عازم خراسان شوند. عبد اللّه بن عامر از بصره به جانب فارس روان شد و... در صحراي اصطخر، ماهك تسليم شد... وسپس عبد اللّه از اصطخر به طرف خراسان رفت وبا عبور از... نيشابور... وطوس وسرخس سر انجام به جانب مرو رفت.

( اعثم كوفي: الفتوح، (چاپ بمبمئي)، ص 5- 84)

حدود خارجي خراسان در آسياي وسطي بيابان چين وپامبر واز سمت هند جبال هند وكش بود، ولي بعدها اين حدود هم دقيقتر وهم كوچتر شد تا آن چا كه مي توان گفت خراسان كه يكي از ايالتهاي ايران در قرن اول اسلامي بود از سمت شمال خاوري از رود جيحون به آن طرف را شمال نمي شد، ولي همچنان تمام ارتفاعات ماوراي هرات را كه اكنون قسمت شمال باختري افغانستان است در برداشت ،مع الوصف شهرهايي كه در منطقه علياي رود جيحون يعني در ناحيه پامير واقع بودند در نزد مسلمانان جزء خراسان يعني در داخل وحدود آن ايالت محسوب مي شدند.

( لسترنج، جغرافياي تاريخي سرزمينهاي خلافت شرقي ،ص 9- 408. )

ايالت خراسان در دوران اوليه اسلامي به چهار قسمت يعني چهار ربع تقسيم مي شد وهر ربعي به نام يكي از چهار شهر بزرگي كه در زمانهاي مختلف كرسي آن ربع يا كرسي تمام ايالت به شمار مي رفت، خوانده مي شد وآنها عبارت بودند از: نيشابور، مرو ،هرات وبلخ.

پس از فتوحات اول اسلامي كرسي ايالت خراسان مرو وبلخ بود، ولي بعدها امراي سلسله طاهريان مركز فرمانروايي خود را به ناحيه باختر بردند ونيشابور را كه شهر مهمي در غربي ترين قسمتهاي چهارگانه بود مركز امارت خويش قرار دادند

( لسترنج ،جغرافياي تاريخي سرزمينهاي خلافت شرقي، ص 409، اصطخري، مسالك الممالك، ص 253 ،صلي الله عليه واله 25، احسن التقاسيم، ص 259، نزهة القلوب، ص 185. )

دو شهر نيشابور ومرو از مهمترين شهرهاي خراسان به شمار مي رفت. امام علي بن موسي الرضاعليه السلام براي رفتن به مرو كه در آن زمان مركز حكومت مامون بود، از ناحيه خراسان واز شهرهاي مهم نيشابور وطوس- كه بعدها «مشهد» آن حضرت شد- وسرخس عبور كرد تا به مرو رسيد. نيشابور اولين شهري بود كه در منطقه خراسان در مسير راه امام قرار داشت.