به سوي بصره

مبدأ هجرت تاريخي إمام رضاعليه السلام مدينه و مقصد آن مرو بود به گونه اي كه شرح آن رفت، مأمون فرستادگان خود را مكلّف كرده بود كه حضرت را از راه بصره ( تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 465. )

حركت دهند.

قبل از بررسي جغرافياي راه مدينه تا بصره لازم است اطلاعاتي درباره بصره دريافت كنيم، تا علت مسير حركت إمام عليه السلام از اين شهر و نيز ماهيّت پذيرش ولايتعهدي روشنتر شود.

بناي شهر بصره در سال 14 هجري در زمان خليفه دوم نهاده شد، بلاذري (198 - عليه السلام 29) در فتوح البلدان مي نويسد: چون عتبة بن غروان در خديبه فرود آمد به عمر بن خطاب نامه نوشت كه مسلمانان را جايي بايد تا زمستان را در آن گذرانند و چون از جنگ بازآيند در آن جا بياسايند. عمر پاسخ داد كه سپاهيان را همه در يك جا گرد آور و چنان كن كه آن جاي نزيك آب و چراگاه باشد و آن را بهر من نيز در نامه اي وصف كن. عتبه نوشت: من زميني يافته ام پر درخت بر كرانه صحرا و نزديك علفزار، در آن مردابهايي است پوشيده از ناي، چون عمر بخواند گفت: زميني است خرّم، نزديك آبشخورها و چراگاهها و بيشه ها و فرمان داد كه عتبه مردمان را در آن سرزمين منزل دهد. وي مسلمانان را بدان جاي آورد، خانه ها از ني بنا نهادند و عتبه مسجدي هم از ناي بساخت و اين همه در سال چهارده هجري بود. از آن پس هنگامي كه مسلمانان به جنگ مي رفتند آن ناي ها (خانه ها) را ( فتوح البلدان، ص 201. )

برچيده، درهم مي پيچيدند و به كناري مي نهادند، تا از جنگ بازآيند، آنگاه خانه ها را از نو مي ساختند و حال چنان بود تا مردم مكانهاي خويش برگزيدند و خانه ها (از خشت و گل ) بساختند.

( همان، ص 202؛ ياقوت در معجم البلدان، (تأليف 23صلي الله عليه واله ه' ق) و صفي الدين بغدادي در مراصد الاطلاع، (تأليف 00عليه السلام ه' ق)، مرآت البلدان، 82/1 - صلي الله عليه واله صلي الله عليه واله 2. )

بصره توسط حاكماني منتخب از سوي بنيانگذار آن اداره مي شد و پس از او عثمان خليفه سوم در اين شهر صاحب پايگاه شد و سپس معاويه و خلفاي بني اميه و آنگاه بني عباس ولايتداران اين شهر (بصره) را تعيين مي كردند و به طوري كه در تاريخ مشهور است، اين شهر محل تجمّع عثمانيان بود. در حوالي اين شهر، ( الصلة بين التصوف والتشيع، ص 3عليه السلام 1. )

شهري موسوم به شقّ عثمان وجود داشت كه نوادگان عثمان در آن موطن داشتند.

( فتوح البلدان، ص 202 - 205 و 231. )

در زمان امامت علي عليه السلام بصره كانون توطئه بود. جنگ جمل در بصره روي داد و علي عليه السلام در سال سي و شش هجري هنگامي كه وارد بصره شد، در خطبه اي طولاني اهل بصره را ملامت كرد و فرمود: اي اهل سبخه (محلي است در بصره) اخلاق شما از مردم پست، و اعمال شما ناچيز، و دين شما تلخ و شور است. حضرت مكرر اهل بصره را مذمّت كرد.

( مروج الذهب، 23/1عليه السلام ؛ مرآت البلدان، 82/1 - صلي الله عليه واله صلي الله عليه واله 2؛ الفتوح، ص 3 - 141 و صلي الله عليه واله 14. )

از سويي ديگر بصره در سالهاي مورد بحث، در آتش خشونت زيد بن موسي عليه السلام مي سوخت و اين درحالي بود كه حضرت رضاعليه السلام با صراحت از اقدام ( تاريخ طبري، (متن عربي)، 44/5 - 535، تاريخ يعقوبي، ص 421، 1صلي الله عليه واله 4، صلي الله عليه واله صلي الله عليه واله 4؛ تاريخ گزيده، ص 311. )

برادرش اظهار ناخشنودي مي كرد. با توجه به اين حادثه و همچنين سوابق تاريخ ( عيون اخبار الرضاعليه السلام ، 81/2 - 8عليه السلام 4. )

اين شهر تصوير روشني از علّت انتخاب بصره در مسير حركت إمام رضاعليه السلام توسط مأمون به دست مي آيد.

( ابن بطوطه، سفرنامه، 1/عليه السلام 19. )